Kako je Stevan Mokranjac postao prvi srpski „muzički projekat”
Mecenstvo i zadužbinarstvo stari su skoro koliko i ljudsko društvo, a svoj procvat u Srbiji doživljavaju u poslednjim decenijama XlX veka, kada zahvaljujući podršci države i pojedinaca sve više talentovanih, a ne toliko dobrostojećih mladića (i kasnije devojaka) odlazi u Evropu na školovanje. Oni će postati okosnica procvata Beograda i Srbije u vremenima kada je svet velikim koracima hitao u novo stoleće.
Među njima se nalazio i skromni gimnazijalac poreklom iz Negotina, koji će se vremenom izdići u jednu od najznačajnijih ličnosti srpske muzike – Stevan Stojanović Mokranjac.
Naslednik Kornelija Stankovića
Stevan Stojanović Mokranjac rođen je 1856. godine u Negotinu, ali će ga životni put petnaestak godina kasnije dovesti u Beograd, gde postaje učenik gimnazije. Od malena je rastao na narodnim pesmama i crkvenom pojanju, te je znane zvuke unosio i u stroge note vežbi na časovima violine koje je pohađao u drugom razredu gimnazije. Ovo se nije dopalo njegovom učitelju koji odbija da ga dalje podučava.
Ovo ni malo nije obeshrabrilo mladog Stevana, koji počinje da zapisuje prve pesme, a zbog svog izuzetnog glasa, ubrzo postaje i član Beogradskog pevačkog društva. Njegovo pristupanje horu bilo je pravi presedan jer nije imao dovoljno godina. Pored toga, Mokranjac je bio poznat i popularan među društvom, te su uz njegovu pesmu mnogi beogradski boemi dočekivali zoru.
Neosporni talenat i prisno prijateljstvo sa članovima hora, ispostaviće se, biće presudni za njegov dalji život. Naime, posle iznenadne i prerane smrti Kornelija Stankovića, srpska muzika ostala je bez svog najvećeg i najznačajnijeg kompozitora. U želji da ovu prazninu popuni, Beogradsko pevačko društvo 1877. godine šalje poziv pevačkim društvima u Srbiji i rasejanju, da pošalju svoje predloge koji bi „mladi Srbin” mogao da se pošalje na muzičke studije.
Potraga je trajala dve godine, što zbog nepovoljnih odgovora drugih pevačkih društava, što zbog ratova u kojima je Srbija učestvovala. Ipak, rešenje je sve vreme bilo pred upravom Društva. Naime, posle dugog razmatranja i odlaganja, odlučeno je 1879. godine da mladi horovođa Stevan Stojanović Mokranjac bude upućen na studije u Minhen. Bila je to odluka koja će postati kamen temeljac srpske akademske muzičke kulture.
Pomoć sa svih strana
Od samog početka, namera Beogradskog pevačkog društva bila je da ovo bude pravi državni „muzički projekat”. Već na samom početku predsednik Društva, slikar Steva Todorović šalje pismo beogradskom mitropolitu Mihailu da se iz crkvenih fondova izdvoje sredstva za školovanje mladića. Ovu inicijativu podržali su uvaženi Milan Kujndžić i čuveni profesor Velike škole, Giga Gerišić.
Presudni prilog, pak, bio je advokata Branka M. Jovanovića koji Todoroviću izdaje punomoćje „da može moje ogledalo i pet slika, zajedno sa rezanim i od časti pozlaćenim okvirima putem lutrije izigrati i polovinu čistog dohotka nadalje na dan izigravanja, meni ili mom punomoćniku, koga ja za tu svrhu ovlastio budem, bez svakog pregovora u gotovom novcu izdati, drugu polovinu čistog dohotka pak ima pomenuti gospodin punomoćnik izdati pitomcu gospodinu Stevanu Mokranjcu, koji se sada u Beogradu nalazi, na tu svrhu da od toga novca troškove radi dovršivanja muzičkih svojih studija podmiriti može”.
Ipak, svesrdna pomoć dobrotvora i prihodi Društva bili su dovoljni za pokrivanje troškova samo prve godine studija. U želji da svom pitomcu omoguće dalje školovanje, okreću se još jednom Ministarstvu prosvete i crkvenih dela (prva molba bila je odbijena), uz dirljivu molbu da država stane uz Mokranjca „jer bi odista šteta bila da čovek propadne”.
Ovaj put je molba bila uspešna. U aktu se kaže: „Stevanu Mokranjcu, pitomcu pevačkog društva davaće se državna pomoć, dokle na strani bude te veštine naučno izučavao, i to za ovu (1880.) godinu 1.200 dinara i to počev od 21 o.m.”
„Kalemegdanski slavuj” postaje Mokranjac
I pored velikog talenta, Mokranjac je proveo samo dve godine na studijama muzike u Minhenu. Usled kombinacije teških životnih uslova zbog nedostatka novca, neizvesne situacije oko produženja stipendije i neslaganja sa profesorima, Mokranjac se vraća u Beograd. Ipak, ovo nije kraj njegovog muzičkog obrazovanja. Ponovo zahvaljujući prijateljima iz Beogradskog pevačkog društva, dobija stipendiju za školovanje u Rimu i ponovo u Nemačkoj.
Po povratku postaje profesor muzike u beogradskim gimnazijama, horovođa Društva Kornelije Stanković, osnivač prvog gudačkog orkestra u Srbiji, kao i osnivač prve stalne muzičke škole u Beogradu i Srbiji, koja danas nosi njegovo ime.
Klasik srpske muzike
U obnovi srpske nacionalne duhovnosti važan činilac je negovanje naše muzičke baštine koja se u svojim delima služi našom narodnom pesmom kao svojim izvorom i inspiracijom. Ove godine slavi se 150-godišnjica rođenja Stevana Stojanovića Mokranjca, jednog od najvećih srpskih kompozitora.
Nacionalni duh u umetničkoj muzici Stevan Stojanović Mokranjac je bio srpski kompozitor i muzički pedagog, klasik srpske muzike, njena najistaknutija ličnost na prelazu iz XIX u XX vek, zaslužan za uvođenje srpskog nacionalnog duha u umetničku muziku. Mokranjac je najznačajnija ličnost srpske muzičke istorije. Njegova uloga u razvoju srpske muzike je ogromna. On je sintetizovao sva prethodna iskustva srpskih kompozitora na izgradnji nacionalnog stila i svojim delima, posebno „Rukovetima“ i duhovnom muzikom postavio temelje za dalji razvoj srpske muzike. Bio je vrsni poznavalac folklora i učinio je mnogo za njegovo proučavanje. Svojim naslednicima je ukazao na put spajanja izražajnog i sadržajnog bogatstva tradicionalne narodne muzike sa evropskim umetničkim iskustvom. Kako su prilike u muzičkom životu tadašnje Srbije nalagale da centralna oblast stvaralaštva srpskih kompozitora bude horska, Mokranjac se prilagodio tim mogućnostima i u njihovim okvirima postigao izuzetne stvaralačke domete. Mokranjac je bio značajan dirigent, organizator i pedagog. Beogradsko pevačko društvo je zahvaljujući njegovoj delatnosti, organizatorskoj i pedagoškoj, dostiglo visoki umetnički nivo i za to dobilo priznanja. Gostovanja Mokranjčevog hora pratili su srpski ambasadori i predstavnici zemalja u kojima su održavani koncerti, čime se ukazala prilika da se u inostranstvu prikažu umetnički rezultati srpskog muzičkog stvaralaštva i izvođenja.
Utemeljivač muzičke pedagogije u Srba
Stevan Stojanović Mokranjac je rođen na današnji dan 28. septembra 1856. godine u Negotinu. Odgajan na srpskoj crkvenoj i narodnoj muzici, tokom života se bavio obradom narodne, svetovne i crkvene muzike, kao i komponovanjem. Završio je gimnaziju u Beogradu; upisao se na Prirodno-matematički odsek Velike škole. Kao gimnazijalac bio je član Srpskog pevačkog društva. Odlazi na muzičke studije u Minhen 1879. godine, kod J. Rajnberga. Privremeno je prekinuo studije 1883, ali ih je nastavio 1884. u Rimu, kod Parizotija, a od 1885. do 1887. na Konzervatorijumu u Lajpciku. Godine 1884. postaje horovođa pevačkog društva Kornelije Stanković, a 1887. godine postao je dirigent Beogradskog pevačkog društva. Mokranjac je bio nastavnik pevanja u Prvoj beogradskoj gimnaziji a potom i u Bogosloviji. Bio je član prvog gudačkog kvarteta u Srbiji, a sa Cvetkom Manojlovićem i Stanislavom Biničkim osnovao je 1899. Srpsku muzičku školu u Beogradu u kojoj je predavao teoretske predmete i sve do 1913. bio njen prvi direktor. Ova škola danas nosi njegovo ime. Za dopisnog člana Srpske kraljevske akademije, današnje SANU, izabran je 1906. Utemeljivač savremene srpske muzičke pedagogije umro je 28. septembra 1914. u Skoplju, kao izbeglica iz Srbije.
Liturgija i Rukoveti
Petnaest rukoveti Stevana Mokranjca predstavlja kamen temeljac srpske umetničke muzike. „Rukovet” je kompozicija pisana u obliku horske rapsodije, sačinjena od niza pesama za koje je kompozitor našao inspiraciju u folkloru. Naziv za svoja dela Mokranjac je pronašao u lepoj narodnoj reči i time ukazao na povezanost svog muzičkog mišljenja sa muzičkom tradicijom narodne umetnosti. On je jedan od predstavnika romantičara, utemeljivača nacionalne tradicije poput Lista kod Mađara ili Šopena kod Poljaka. Pokazivao je široko interesovanje za folklor. Mokranjčevih Petnaest rukoveti (komponovao ih je od 1883. do 1909) spadaju među vrhunska dostignuća srpske muzike. Rukoveti su vrsta horskih kompozicija inspirisane i zasnovane na narodnom melosu Srbije, Kosova, Crne Gore, Makedonije i Bosne. Među rukovetima najlepša je deseta sa temom „Biljana platno beleše” i ona predstavlja vrhunac Mokranjčevog stvaralaštva. Rukoveti sa Kosova, iz Crne Gore i iz Bosne, zajedno sa Primorskim napevima, i originalnom horskom kompozicijom „Kozar” čine osnovu njegovog svetovnog horskog stvaralaštva.
Mokranjac je zabeležio preko 300 narodnih melodija iz raznih krajeva zemlje i na taj način postavio temelje etnomuzikologije u Srbiji. Mokranjca je inspirisala pravoslavna tradicija, a znatan deo njegove kompozitorske aktivnosti posvećen je pravoslavnoj duhovnoj muzici. Zapisivao je beogradsku varijantu crkvenog pojanja i te zapise izdao u Osmoglasniku. Po ovim zapisima komponovao je Liturgiju, Dve pesme na Veliki Petak, Tri statije, Akatist, Tebe Boga hvalim, Opelo. Najpoznatija duhovna Mokranjčeva dela jesu Opelo u fis molu i Liturgija.
Mokranjac je bio velika inspiracija za svoje naslednike: opus Petra Konjovića izrastao je iz Mokranjčevog dela; srpski najpoznatiji balet „Ohridska legenda” Stevana Hristića izrasta iz Mokranjčeve Desete rukoveti sa Ohrida.
U čast Stevana Stojanovića Mokranjca u Negotinu se u septembru održavaju „Mokranjčevi dani”, prestižno takmičenje u horskom pevanju.
Izvor: FB Rojalistčki klub
