U prostorijama Kulturnog centra Srbije u Parizu u četvrtak 1. decembra 2022. sa početkom u 18 časova otvoriće se izložba „Jelena: Velika kraljica”.
Jelena Anžujska (1236 ? – 1314), žena srpskog kralja Uroša I i majka potonjih kraljeva Dragutina i Milutina, jedna je od najzanimljivijih ali i najmisterioznijih ličnosti koje su se nalazile na dvoru srpske srednjovekovne vladarske porodice Nemanjića. Njeno poreklo koje se često vezuje za Francusku, nije još u potpunosti rasvetljeno, ali politika i umetnost kraja 13. i početka 14. veka nesumnjivo svedoče o njenom obrazovanju i snažnom uticaju koji je izvršila na svoje savremenike. Ona je ujedno i jedina žena o čijem životu je napisano žitije, i to iz pera jednog od najuglednijih crkvenih velikodostojnika – arhiepiskopa Danila Drugog.
Kraljica Jelena je najpoznatija po svojoj zadužbini, manastiru Gradac s crkvom posvećenom prazniku Blagovesti. Podignuta na starijem kultnom mestu koje još uvek čuva tragove ranovizantijskog hrama (mada su arheološka istraživanja došla i do nalaza čak iz neolita), arhitektura crkve nosi odlike romanogotskog stila, koji je u Srbiji u 13. veku bio odlika eksterijera tzv. Raške grupe spomenika, nasuprot vizantijski koncipovanom enterijeru i zidnom slikarstvu. Gradac i više od ostalih Raških spomenika odražava tu vezu sa Zapadom, što se oduvek smatralo posledicom kraljičinog porekla: osmostrani tambur kupole, odsustvo sfernih pandantifa, a prisustvo kontrafora, lukova prelomljenih u temenu itd. izdvaja gradačku crkvu od vizantijskih arhitektonskih ostvarenja i posebno približava gotici u onim krajevima Italije gde je romanika duže trajala, uz skromnije prihvatanje gotičkih odlika.
Freske očuvane u Gradcu ukazuju na napuštanje onih monumentalnih slikarskih ideala koji su svoj vrhunac doživeli u manastiru Sopoćani, zadužbini Jeleninog muža kralja Uroša I. Iako se pojedine figure svetitelja mogu meriti s najboljim sopoćanskim ostvarenjima, ovo zidno slikarstvo s druge strane nagoveštava dolazak drugačijih stilskih shvatanja koja prednost daju narativnosti i detaljnom prikazu svih epizoda događaja iz Hristovog i Bogorodičinog života.
Izložba će biti sastavljena iz tri segmenta.
Prvi i najvažniji se bavi otkrivanjem ličnosti kraljice Jelene, njenom ktitorskom delatnošću i likovnim predstavama, ne samo u manastiru Gradac već i na drugim ktitorskim ili istorijskim kompozicijama u crkvama koje su podizali njen suprug i njeni sinovi. Za pretraživanje istorijskih izvora i istorijsko-umetničkih aspekata, predviđena je izrada trojezičnog kompjuterskog programa (srpski, francuski, engleski) kroz koji bi posetioci mogli da se povežu sa istorijskim razdobljem Evrope, i uže Balkana, u okviru kojeg je Jelena živela. Uz to, i citati iz njenog žitija bi dodatno osvetlili njenu ulogu u istoriji srpske srednjovekovne države na prelasku iz 13. u 14. vek. Ukazaće se i na druge Jelenine zadužbine koje će takođe doprineti boljem razumevanju njenog porekla.
Drugi segment izložbe posvećen je arheološkim istraživanjima i proučavanju arhitekture gradačke crkve. Arheološki materijal, crteži i fotografije celine, osvetliće kontinuitet u razvoju ove istorijske lokacije, različite periode u kojima se kultno mesto održavalo i razvijalo, sve do konzervatorsko-restauratorskih radova u drugoj polovini 20. veka na arhitekturi srednjovekovne crkve, koji – kada su izvedeni, – predstavljali vrhunac evropske konzervatorske misli, ali to predstavljaju i danas.
Treći deo izložbe posvećen je slikarstvu Bogorodičine crkve. Kopije fresaka i posteri velikog formata osvetliće ovaj izuzetno važan fresko ansambl, na neki način prekretnicu u slikarskoj aktivnosti majstora koji su radili za srpske vladare, i uskoro za obogaćenu srpsku vlastelu koja u jednom trenutku vlada većim delom balkanskog poluostrva. Ideja je da se ukaže na rad onih slikara koji se trude da prate monumentalni stil Mileševe i Sopoćana, ali i drugih koji preko gradačkog slikarstva unose u srpsku sredinu ona obeležja koja će biti dominantna već u zadužbinama Jeleninog sina Milutina, koji je – takođe prema predanju – podigao i/ili obnovio čak četrdeset crkava.
Imajući u vidu da se 2022. godine obeležava 50-godišnjica usvajanja Uneskove Konvencije o zaštiti Svetske kulturne i prirodne baštine, ovom izložbom će se prikazati i rad naše centralne ustanove zaštite, Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Nakon što je SFR Jugoslavija ratifikovala Konvenciju iz 1972. godine, Republički zavod je preduzeo niz velikih radova upravo na najvrednijem nasleđu srednjovekovne Srbije, poštujući smernice Konvencije ali i ranijih međunarodnih dokumenata, pre svega Venecijanske povelje čiji je jedan od potpisnika bio i arhitekta Đurđe Bošković, profesor Univerziteta u Beogradu.
Izložba će biti otvorena za javnost do 16. decembra 2022. godine, od utorka do subote od 11.30 do 19.30 časova, poručili su iz Kulturnog centra Srbije u Parizu.
