Teodora Smilec je bila bugarska princeza i kraljica Srbije, kao prva supruga srpskog kralja Stefana Uroša III Dečanskog. Njena vladavina trajala je od januara do oktobra 1322. godine. Teodora je bila majka prvog srpskog cara, Dušana Silnog. Teodora je bila ćerka bugarskog cara Smileca (1292–1298) i Smilecine. Udala se za Stefana Dečanskog početkom 14. veka. Živela je u Zeti od 1306. do 1314. godine, nakon čega njena sudbina nije poznata. Pored Dušana, rodila je Stefanu i drugog sina, Dušmana, koji je umro pre 1321.godine u Carigradu.
Teodora je bila kći bugarskog cara Smileca (1292-1298). Majka joj je bila Smilecina, ćerka vizantijskog sevastokratora Konstantina Paleologa, polubrata Mihaila VIII, te je tako preko dede Teodora bila povezana sa dinastijom Paleologa. Imala je sestru Marinu Smilec, koja se udala za bugarskog plemića Aldimira. Teodorin brat, Jovan II Bugarski nakratko je obavljao funkciju bugarskog cara krajem 13. veka.
Arhiepiskop Danilo pripoveda priču o ženidbi Stefana za Smilecinu ćerku, ne navodeći njeno ime. Ono je poznato istorijskoj nauci tek od kraja 19. veka. Naime, Stojan Novaković je 1894. godine objavio darovnicu cara Dušana manastiru Svetog Stefana, grobnici svoje majke, iz 1346. godine. Sa tog natpisa saznajemo da se princeza zvala Teodora i da je umrla do 1346. godine. Stoga se mora odbaciti mišljenje Radoslava Grujića da je Teodora živela do 1355. godine i da se nakon Stefanove ženidbe za Mariju Paleolog ona ponovo udavala.
Brak sina srpskog kralja Milutina, Stefana Dečanskog, i Teodore Smilec pominje arhiepiskop Danilo u Milutinovom žitiju. Žitije Stefana Dečanskog, pisano od strane Danilovog učenika, otpočinje godinom Stefanovog povratka iz zarobljeništva u Carigradu i ne opisuje događaje s početka 14. veka. Zauzećem države Drmana i Kudelina i pobedom nad vidinskim knezom Šišmanom, Milutin je izazvao reakciju kana Nogaja, koji je planirao oružani pohod na Srbiju. Milutin je zatražio pregovore, koji su okončani sklapanjem mirovnog sporazuma. Jedna od odredbi bila je i ta da srpski kralj da svog sina kao taoca. U istoriografiji je ranije preovladavalo mišljenje da je brak Teodore i Stefana zaključen ubrzo po povratku Stefana iz Nogajevog zarobljeništva (oko 1298. godine), odnosno tokom njegovog prolaska kroz Bugarsku. Koristeći se ratom Nogaja i Toktaja, Stefan se uspeo osloboditi tamnovanja. Kralj Milutin je u to vreme bio u pregovorima sa Vizantijom povodom ženidbe sa carevom sestrom Evdokijom.
Mišljenju da je brak Teodore i Stefana zaključen tada protivi se nekoliko činjenica: Milutin nije bio u dobrim odnosima sa Smilecom, Teodorinim ocem. Takođe, Teodor Metohit u svojoj “Poslanici” svedoči da je Smilecina, prilikom pregovora Milutina i Vizantije, nudila srpskom kralju brak kako bi ga odvratila od sporazuma sa Mihailom VIII. To ne bi bilo moguće da je Stefan bio oženjen ćerkom bugarske carice. Bugarska je u to vreme bila slaba; razdirana ratom među boljarima, u kome su Smilecina i brat Georgija Tertera, Aldimir, kontrolisali samo deo zemlje. Milutinu u tom trenutku ništa nije donosio politički brak njegovog sina sa Teodorom. Dakle, mišljenje da je brak Teodore i Stefana zaključen krajem 13. veka treba odbaciti.
Prilike u Srbiji mogu pomoći u stvaranju hronoloških okvira u kojima je došlo do sklapanja braka. Naime, nakon ženidbe Milutina i Simonide (1299) i promene Milutinovog spoljnopolitičkog kursa, u Srbiji izbija građanski rat. Orođavanjem sa Paleolozima Milutin je imao za cilj odbacivanje Deževskog sporazuma po kome je raški presto nakon njegove smrti trebalo da nasledi Dragutinov sin Vladislav. Građanski rat u Srbiji trajaće do 1311/12. godine i završiće se kompromisom, čiji su detalji nedovoljno poznati. Tokom građanskog rata Milutin je Stefana smatrao svojim naslednikom. U te svrhe postavio ga je za upravnika Zete odstranivši svoju majku Jelenu Anžujsku.
U Bugarskoj 1300. godine dolazi na vlast Teodor Svetoslav, sin Georgija Tertera. Smilecina i Aldimir neko vreme se održavaju u Kranskoj oblasti, nakon čega Aldimir verovatno gine u borbi za vlast, dok se Smilecina sa porodicom sklanja u Carigrad. Svakako je sa njom pobegla i Teodora. Arhiepiskop Danilo piše o Stefanovoj ženidbi i njegovom dolasku u Zetu kao o vremenski bliskim događajima. Kako se iz Milutinove Ratačke povelje zna da je Stefan došao na čelo Zete marta 1306. godine, brak sa Teodorom zaključen je neposredno pre toga. Budući da je Teodora bila u srodstvu sa Paleolozima, vizantijskom carskom dinastijom, Siniša Mišić gleda u ovom događaju još jedan korak ka Milutinovom postepenom odbacivanju Deževskog sporazuma.
O braku Teodore i Stefana gotovo se ništa ne zna. Živela je sa mužem u Zeti do 1314. godine, kada je Stefan proteran u Carigrad. Tamo mu je, između 1306. i 1314. godine rodila dva sina: Dušmana i Dušana. Srpski letopisci smeštaju rođenje Dušanovo u 1312. godinu, dok Nićifor Grigora piše da je Dušan 1331. godine imao 22. godine, tj. da je rođen oko 1309. godine. Priča o pobuni Stefana Dečanskog interpolirana je u Milutinovo žitije, i potiče iz kasnijih vremena. Po njoj, sa Stefanom su u Carigrad poslati i Dušan i Dušic (odnosno Dušman), dok se o Teodorinoj sudbini ništa ne zna. Grigorije Camblak piše da je Stefan na dvoru bio osamljen, te je možda Teodora zadržana u Srbiji.
Stefan se 1321. godine vraća sa sinom Dušanom u Srbiju.
Po dolasku na vlast Stefan Dečanski se razveo od Teodore i oženio Marijom Paleolog, ćerkom vizantijskog panhipersevasta Jovana Paleologa, odnosno sinovicom tadašnjeg cara Andronika II. Stefanu je Marija rodila troje dece, Simeona Sinišu, Jelenu i Teodoru. Brak Teodore i Stefana morao je biti raskinut pre Stefanove ženidbe sa Marijom. Andronik je septembra 1324. godine u jednom vatopedskom aktu nazvao Stefana svojim zetom, iz čega je Mirjana Živojinović smatrala da je brak zaključen već tada. Međutim, spominjanje srodstva u vizantijskim aktima nije uvek značilo da je brak zaista zaključen, već samo da su pokrenuti pregovori o njegovom zaključenju. Kako Nićifor Grigora smešta sklapanje ovog braka u 1326. godinu, verovatno je da je brak zaključen upravo te godine.
Stefan je 1323. godine pregovarao sa Filipom Tarentskim o braku sa njegovom ćerkom, iz čega su donošeni zaključci da je Teodora umrla do tada. Istorijski izvori ne daju potvrdu takvim tvrdnjama. Tačna godina smrti Teodore nije poznata. Sahranjena je u manastiru Svetog Stefana u Banjskoj.
Prema jednom novinskom članku, Teodorin sarkofag je pronađen negde između dva svetska rata – nakon podizanja poklopca se ukazala očuvana haljina, koja se pod uticajem vazduha pretvorila u prah, zajedno s telom.
Teodora je bila majka najznačajnijeg srpskog srednjovekovnog vladara i prvog srpskog cara. Međutim, ona u istorijskim izvorima nije ostavila mnogo tragova, kao ni njena naslednica Marija ni Milutinova supruga Simonida, mada su sve tri pripadale vizantijskog carskoj porodici Paleologa. Razlog je u tome što Teodora tokom braka sa Stefanom nije igrala nikakvu značajnu političku ulogu. Srpski rodoslovi ne pominju Dušanovu majku, iako je ostavila muško potomstvo. Njen lik nije oslikan ni na jednoj fresci, te njen izgled danas nije poznat.
Stefan i Teodora imali su dvojicu sinova:
– Dušman Nemanjić († pre 1321), umro u Carigradu, na način koji nije poznat. Gijom Adam piše da ga je ubio lično Stefan Dečanski, pošto je ovaj otkrio da mu otac nije slep. Takva priča se, međutim, mora uzeti sa rezervom, zbog pristrasnosti koja karakteriše Uputstvo Gijoma Adama.
– Dušan Nemanjić (oko 1309. – 20. decembar 1355), srpski mladi kralj (1322-1331), kralj (1331-1346) i car (1346-1355).
Prsten kraljice Teodore
Prsten kraljice Teodore predstavlja remek-delo srpskog zlatarstva i potiče iz prvih decenija XIV veka. Pripadao je kraljici Teodori, prvoj supruzi kralja Stefana Dečanskog (1322—1331) i majci cara Dušana (kralj 1331—1346, car 1346—1355), koja je preminula u oktobru 1322. godine. Sahranjena je u, grobnoj crkvi Stefanovog oca kralja Milutina (1282—1321), manastiru Banjskoj, a njen grob je slučajno otkriven 1915. godine. Tom prilikom su pronađena dva prstena:
– jedan sa predstavom dvoglavog orla, koji se danas nalazi u zbirci odeljenja za srednji vek Narodnog muzeja u Beogradu, gde ga je 1926. godine predao advokat Blagoje Barlovac,
– drugi sa umetnutom antičkom gemom, koji se danas nalazi u posedu porodice kolekcionara Ljube Nedeljkovića.
Osim po lepoti izrade, prsten je značajan i po predstavi dvoglavog orla, što je najstarija potvrda tog simbola kao grba Nemanjića, pošto se pre toga pojavljivao samo na freskama kao ukras na vladarskim odeždama.
Sam prsten je izliven u jednom komadu i spada u grupu valjkastih prstenova sa uzdignutim vratom. Na njegovom vrhu je urezan dvoglavi orao, a oko vrata prstena je urezan natpis:„Ko ga nosi pomozi mu Bog”. Karika prstena je bogato ukrašena ornamentima i predstavama životinja.
2. januara 2023. Narodni muzej Srbije je objavio vest da rezultati areholoških i antropoloških nalaza tvrde da je u grobu za koji se mislilo da je Teodorin sahranjen muški član porodice Nemanjića u to vreme star oko 40 godina. Pretpostavlja se da je u pitanju grob Konstantina Nemanjića.
Izvor: FB Rojalistički klub
