Prvi put od završetka Drugog svetskog rata, u kome su pravoslavni Srbi podneli najveću žrtvu u ljudstvu na Balkanu, naša javnost je dobila priliku da se na osnovu do sada neobjavljenih arhivskih dokumenata, decenijama nedostupnih istoričarima i istraživačima, upozna sa novim detaljima u odnosima između pravoslavnih hrišćana i muslimana u Bosni i Hercegovini u tim užasnim ratnim godinama.
Sveti Arhijerejski Sinod SPC je na početku Drugog svetskog rata doneo odluku (Br. 2364/42 od 14. oktobra 1941. godine) da svi sveštenici napišu izveštaje o stanju u njihovim parohijama kako bi se sagledala situacija u kojoj se našla Crkva i njen verni narod na okupacionim teritorijama. Ista odluka je doneta i po okončanju rata (Br. 780/47 iz 1946. godine) sa ciljem da se sagledaju ratne posledice i novonastalo stanje na terenu. Glavna tema gorenavedenih izveštaja su stradanja pravoslavnih Srba te je, stoga, najviše podataka o ubijenima, proteranima, nasilno pokatoličenima i islamiziranima, prebeglima, odvedenima po logorima, itd.
U knjizi su predstavljeni podaci na osnovu svedočenja pravoslavnog stanovništva iz 40 srezova, data u periodu omeđenom 1941. godinom i 1944. godinom, uz iskaze stanovnika 21 sela i jedne opštine, koji su sakupljani 1942. godine, kao i izjave parohijana iz 92 parohije i tri manastira datih 1947. godine, sabrane na prostoru eparhija Dabrobosanske, Banjalučke, Zvorničko-tuzlanske, Zahumsko-hercegovačke i Bihaćko-petrovačke.
Sveštenik dr Aleksandar Praščević, autor ovog dragocenog istraživačkog poduhvata, otkriva nam u svom uvodu da su i savremeni međuverski odnosi opterećeni teškim istorijskim iskustvom jer su nam poznati samo sukobi i zločini na verskoj i etničkoj osnovi, dok su primeri međuverske solidarnosti i dobrotoljublja, iako malobrojni, ostali nekako neprimetni jer se njima do sada nije posvetila dužna pažnja. Zbog toga, po njegovim rečima, „kao što svaki zločin zaslužuje osudu, i svaka žrtva zaslužuje dostojan pomen, tako i svaki humani postupak zaslužuje da bude istaknut i pohvaljen”.
Akademik Ljubodrag Dimić je u svojoj recenziji istakao da je autor uspešno predstavio i delom prepričao autentična svedočanstva o zločinima počinjenim nad srpskim pravoslavnim stanovništvom u Bosni i Hercegovini. „Istovremeno, oni su (pisana svedočanstva – red.) svojevrsna oda onim predstavnicima islamske vere koji su u zlim vremenima imali snage da podignu svoj glas i stanu u zaštitu svojih komšija, prijatelja, poznanika druge nacije i vere. Afirmacija takvog načina ponašanja i vraćanje u svest savremenika imena ljudi kojima su bili namenjeni „donji spratovi istorije”, još jedan je od doprinosa (ovog – red.) rukopisa. Rad kolege dr Aleksandra Praščevića značajno je upozorenje istoričarima i piscima istorijskih tekstova da treba izbegavati generalizacije i ustaljene stereotipe i uvek voditi računa o složenosti događaja, pojava i procesa o kojima pišu”.
Ova istorijska knjiga je dug, pre svega, prema nevinim žrtvama rata, dug prema onima čija su imena dugo bila nepoznata, kako dobročinitelja tako i zločinaca. U ovoj knjizi se konačno mogu saznati decenijama sakriveni problemi sa kojima su se susreli pravoslavni i muslimani na putu njihovog suživota u Bosni i Hercegovini.
Izvor: SPC / mr Milan Tripković, direktor izdavačke kuće Ključ
