Nakon prošlogodišnje dvodnevne komemoracije „Od Balkana do Trentina”, održane u Kastelanu jula 2022.godine, kao i svečano otvorene izložbe pod istim nazivom u gradu Trstu, u aprilu mesecu, koja će biti dostupna posetiocima sve do sredine septembra, polovinom jula ove godine održana je druga po redu komemoracija stradalim zarobljenicima i vojnicima u Kastelanu, tokom koje su postavljena trajna spomen obeležja na Srpskoj stazi i Srpskom groblju iznad ovog malog planinskog mesta u kome počivaju brojni srpski zarobljenici iz Prvog svetskog rata.
Iako se više od jednog veka nije pominjalo ovo mesto stradanja, dvojica istoričara i velikih srpskih prijatelja, Mauricio Manika, i Klaudio Tonoli, više od dve decenije vršili su ispitivanja i prikupljali dokumentaciju koju su krajem 2021. godine predstavili generalnom konzulu Ivani Stojiljković i sa njom do kraja realizovali sve ideje o obeležavanju ovog mesta stradanja i godišnjim komemoracijama.
Foto: Generalni konzulat RS u Trstu
Tako je jula 2022.godine prvi put u istoriji postavljena spomen ploča sa imenima zarobljenika ispred Kapele stradalima u Kastelanu i, nakon dve decenije ispitivanja terena i pronalaženja materijalnih dokaza u vidu toka sa kaiševa, metalnih dugmadi, nakita i novca, postavljen je drveni krst na masovnoj srpskoj grobnici iznad ovog mesta.
Kako bi osigurali trajnost ovog spomenja, generalni konzul Stojiljković i istoričari Manika i Toneli su dogovorili da se već ove godine izgradi spomenik od trajnog materijala i postavi natpis na početku Srpske staze. U realizaciji ovog projekta učestvovalo je Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja Republike Srbije i opština Vila Lagarina, kako bi spomen obeležje bilo zajedničko i obe strane brinule o njegovom održavanju, što je ministar za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, Nikola Selaković, koji je tim povodom prisustvovao ovogodišnjoj komemoraciji obećao izjavom da će inicirati da komemoracija u Kastelanu postane događaj koji će se obeležavati svake godine na državnom nivou.
Komemoraciji su ove godine, pored ministra Nikole Selakovića, prisustvovali i generalni konzul nadležna za ovu teritoriju Ivana Stojiljković sa suprugom, generalni konzul Radmila Selaković, predsednik Crkvene opštine u Trstu, Zlatimir Selaković sa bratstvom, konzul Marina Lozar, sekretar generalnog konzula Ana Backović, predsednica Saveza Srba u Italiji, Lidija Radovanović i sekretar Jelena Glišić, predsednici i predstavnici brojnih srpskih udruženja sa teritorije Triveneta, dok su sa italijanske strane, pored najzaslužnijih istoričara- Mauricija Manike i Klaudija Tonolija, sa brojnim saradnicima iz istorijskog društva Pro loko Lokale i Don Zanoli, prisutni bili i predsednik Saveta provincije Trento – Valter Kasvalder, poslanica u italijanskom republičkom Parlamentu – Vanesa Katoi , gradonačelnica opštine Vila Lagarina – Julka Đordani i zamenik gradonačelnice Luka Lafi, kao i brojni vojni i civilni predstavnici ove regije.
Prema programu koji su osmislili domaćini iz Kastelana, u subotu su se, od 18 časova, prisutnima obratili svi predstavnici vlasti, izrazivši zadovoljostvo što je ova ideja realizovana za jako kratko vreme u punom svom kapacitetu i na zadovoljstvo i Italijana i Srba. Pored pomena koji smo ostali dužni svojim stradalim precima, između dva naroda učrstilo se neraskidivo prijateljstvo i saradnja. Tako je generalni konzul podsetila da se već u septembru planirra izmeštanje izložbe fotografija „Od Balkana do Trentina” u Beograd i tom prilikom će se ostvariti poseta privrednika ove italijanske regije glavnom gradu Srbije. Takođe, planirana je i realizacija bratimljenja opštine Vila Lagarina sa jednom od opština u Srbiji.
Ministar Selaković se zahvalio svima koji su dali svoj doprinos realizaciji ove ideje, a posebno istoričarima Mauriciju i Klaudiju i rekao da će ih predložiti za najveća priznanja koja dodeljuje Republika Srbija. Nakon toga položeno je cveće ispred spomen ploče postavljene prošle godine ispred Kapele palih boraca u Kastelanu, a veče je završeno druženjem uz tradicionalnu italijansku kuhinju, piće i muziku ovog podneblja.
Dan kasnije, delegacija se u ranim jutarnjim časovima uputila na oko 2000 metara nadmorske visine gde se nalazi obeležje početka Srpske staze na koju su srpski zarobljenici svako jutro dolazili kako bi pravili puteve austrougarskoj vojsci i radili teške fizičke poslove gladni i u najtežim vremenskim uslovima. Na nešto manje od dva kilometra udaljenosti od Srpske staze, predstavnici obe delegacije i veliki broj predstavnika srpske dijaspore okupili su se na proplanku na kome počiva veliki broj srpskih zarobljenika, kako bi otkrili kameni spomenik.
Uz zvuke „Tamo daleko” i stihove Vojislava Ilića Mlađeg, koje je izrecitovao ministar Selaković, otkriven je spomenik svim srpskim stradalnicima koji počivaju na ovoj teritoriji. Istoričari Mauricio i Klaudio i meštanin ovog sela Albino Manika na kraju su pripremili iznenađenje za generalnog konzula Ivanu Stojiljković i poklonili joj za uspomenu i u znak zahvalnosti prsten koji je pripadao nekome od srpskih zarobljenika. Stojiljković se zahvalila od srca i obećala da će se taj prsten pažljivo čuvati na nekom posebnom mestu. Kako je po programu dalje planirano, svi prisutni su se sa Srpskog groblja uputili u Rovereto do Zvona mira „Marija Dolens” koje je tačno u podne, a sa posebnom dozvolom, otkucalo 100 udara za stradale srpske zarobljenike i vojnike, kao i sve stradale u svim rativima.
Ovo je najveće zvono mira u svetu, izliveno od topovskih cevi i pušaka svih učesnika u ratovima, a sa ciljem da zvoni za slogu i mir među narodima. Među 180 zastava zemalja, na ovom mestu se nalazi i srpska zastava ispod koje je položeno cveće. Kraj ove dvodnevne posete i pozdrav domaćina priređeni su za deo srpske delegacije u najpoznatijoj destileriji u celoj regiji Marzadro, uz degustaciju tradicionalnih pića i specijaliteta.
Novi susret je dogovoren već za jesen ove godine kada će se, na predlog ministra Selakovića, izvršiti rekonstrukcija života i rada srpskih zarobljenika tokom Prvog svetskog rata, učešćem učenika završnih godina vojne gimnazije, srednje škole unutrašnjih poslova, vojne akademije i kriminalističko-policijskog univerziteta.
Izvor: Generalni konzulat Republike Srbije u Trstu
